Mỹ lại 'gây gổ' Trung Quốc trong lĩnh vực đóng tàu

Tháng trước, Mỹ bắt đầu điều tra ngành công nghiệp đóng tàu đang phát triển mạnh mẽ của Trung Quốc, trong một động thái báo hiệu áp lực ngày càng tăng đối với Bắc Kinh, vượt ra ngoài lĩnh vực công nghệ và lan sang lĩnh vực sản xuất.

Sau kiến nghị từ 5 công đoàn lao động, bà Katherine Tai, Đại diện Thương mại Mỹ, tuyên bố hôm 17/4 về cuộc điều tra hoạt động của Trung Quốc trong lĩnh vực thiết bị hàng hải, logistics và đóng tàu. Một phiên điều trần công khai dự kiến diễn ra vào ngày 29/5.

Đây là cuộc điều tra theo ngành cụ thể đầu tiên của chính quyền Tổng thống Mỹ Joe Biden theo Điều 301 của Đạo luật Thương mại Mỹ năm 1974 - một đạo luật cho phép chính phủ thực thi các hiệp định thương mại và áp đặt các biện pháp trừng phạt đối với các quốc gia vi phạm các quy tắc của thương mại quốc tế.

Phát biểu tại trụ sở của Công nhân Thép Mỹ ở Pittsburgh, Tổng thống Biden kêu gọi bà Tai xem xét tăng gấp 3 thuế quan đối với thép và nhôm của Trung Quốc cho đến khi kết thúc đợt đánh giá kéo dài 4 năm.

Tổng thống Mỹ Joe Biden phát biểu trụ sở Công đoàn United Steelworkers ở Pittsburgh, Pennsylvania, Mỹ, ngày 17/4. (Ảnh: Reuters)

Ông Biden cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của đóng tàu đối với an ninh quốc gia và chính quyền của ông coi trọng kiến nghị của các công đoàn về việc liệu chính phủ Trung Quốc có đang sử dụng các "hành vi cạnh tranh không lành mạnh" để cho phép các nhà đóng tàu của nước này hạ giá hay không.

Trung Quốc “kiên quyết phản đối” cuộc điều tra và gọi đây là một “sai lầm chồng chất”.

Mỹ mất thế mạnh ngành đóng tàu

Trong hai thập kỷ qua, Trung Quốc đã vươn lên trở thành nhà đóng tàu lớn nhất thế giới. Theo Clarksons Research, một công ty dữ liệu hàng hải, vào năm 2023, quốc gia này chiếm tới một nửa sản lượng đóng tàu toàn cầu, tiếp theo là Hàn Quốc với 26% và Nhật Bản với 14%.

Mỹ chỉ chiếm chưa đến 0,1% sản lượng đóng tàu thế giới.

Giáo sư Zhao Yifei, trưởng nhóm nghiên cứu ngành vận tải biển tại Đại học Giao thông Thượng Hải, cho biết các nhà đóng tàu Trung Quốc và Mỹ chưa bao giờ cạnh tranh trực tiếp. Sự suy giảm của ngành đóng tàu Mỹ bắt đầu trước những năm 1990, không liên quan đến sự trỗi dậy của các nhà máy đóng tàu Trung Quốc trong thế kỷ 21.

Theo Hiệp hội Công nghiệp đóng tàu quốc gia Trung Quốc, năm 2023, nước này xuất khẩu hơn một nửa số tàu biển mới sang châu Á, tiếp theo là châu Âu với tỷ lệ 9,1% và Mỹ Latinh với 8,9%. Xuất khẩu sang Mỹ tương đương khoảng 5% sản lượng.

Mỹ từng là cường quốc đóng tàu trong hai cuộc chiến tranh thế giới. Sự suy giảm của ngành đóng tàu Mỹ trên thị trường thế giới một phần do chính sách bảo hộ lâu đời, chẳng hạn như Đạo luật Jones được thông qua vào năm 1920.

Đạo luật này yêu cầu tàu thuyền tham gia vận chuyển hàng hóa nội địa phải được đóng tại Mỹ, do công dân Mỹ sở hữu và điều khiển, dẫn đến chi phí cao hơn và giảm động lực cạnh tranh toàn cầu.

Đến những năm 1980, với việc loại bỏ trợ cấp dưới thời chính quyền Reagan, năng lực đóng tàu của Mỹ giảm mạnh, dẫn đến việc đóng cửa nhiều nhà máy đóng tàu và giảm thị phần toàn cầu. Hiện tại, theo Viện Hải quân Mỹ, nước này thiếu khả năng đóng tàu để bảo trì hoặc sửa chữa đội tàu hải quân.

Nhiều nghiên cứu của Mỹ cho thấy các nhà đóng tàu của nước này đã mất lợi thế cạnh tranh từ nhiều năm trước do bảo hộ quá mức, trong khi sự phát triển của ngành đóng tàu Trung Quốc là kết quả của đổi mới công nghệ và tham gia cạnh tranh thị trường, cũng như hệ thống sản xuất hoàn chỉnh và thị trường nội địa rộng lớn.

Lin Jian, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc, cho biết trong cuộc họp báo ngày 19/4: “Việc đổ lỗi cho Trung Quốc về những khó khăn trong ngành công nghiệp của Mỹ là thiếu cơ sở thực tế và không hợp lý về kinh tế".

Ngành đóng tàu Trung Quốc tăng trưởng mạnh hàng thập kỷ sau sự suy thoái của Mỹ. (Ảnh: Caixin)

Tác động từ cuộc điều tra

Một giám đốc điều hành đóng tàu cấp cao trả lời Caixin rằng cuộc điều tra của Mỹ với các công ty đóng tàu của Trung Quốc dự kiến sẽ không tác động đến ngành này trong thời gian ngắn vì các công ty đã lên kế hoạch sản xuất trong 3 đến 4 năm tới.

Tuy nhiên, người này nhận định những tác động lâu dài của căng thẳng địa chính trị có thể gây tổn hại nghiêm trọng đến hoạt động sản xuất, kinh doanh và đầu tư của các doanh nghiệp Trung Quốc.

Ông Yang Jianrong, cố vấn cao cấp của chính quyền Thượng Hải, nhấn mạnh về sự leo thang phức tạp của các tranh chấp thương mại Mỹ - Trung, lưu ý sự chuyển dịch từ các vấn đề cục bộ sang các vấn đề hành chính "rộng rãi hơn, gay gắt hơn".

Trong năm bầu cử hiện tại của Mỹ, ông Yang dự đoán những thách thức gia tăng ở cả cấp độ pháp lý và thực tiễn, đồng thời kiến nghị Trung Quốc và các công ty nước này tăng cường đối thoại, đổi mới và mở rộng toàn cầu.

Susan Schwab, cựu Đại diện Thương mại Mỹ dưới thời chính quyền George W. Bush, cho biết trong một cuộc phỏng vấn với Caixin rằng các công đoàn lao động có ảnh hưởng lớn hơn trong năm bầu cử. Bà mô tả bản chất bất thường của cuộc điều tra theo Điều 301 mới, được đưa ra hàng thập kỷ sau khi ngành đóng tàu thương mại của Mỹ "mất tính cạnh tranh toàn cầu".

Kiến nghị của các công đoàn Mỹ kêu gọi đánh giá phí cảng đối với các tàu do Trung Quốc đóng cập cảng Mỹ, đồng thời thành lập quỹ phục hồi ngành đóng tàu để hỗ trợ ngành công nghiệp trong nước.

Tuy nhiên, trong số hơn 10.000 tàu chở hàng do Trung Quốc sản xuất được nhà cung cấp dữ liệu hàng hải Lloyd's List Intelligence theo dõi, chỉ có 9% cập cảng Mỹ trong quý 1 năm nay.

Một số công ty nói với Caixin rằng ngay cả khi Mỹ áp đặt thuế trừng phạt đối với các công ty đóng tàu Trung Quốc, tác động dự kiến sẽ bị hạn chế.

Khó thực thi

Giáo sư Zhao Yifei cho biết, nếu áp dụng phí cảng cho tàu do Trung Quốc đóng, điều này có thể ảnh hưởng đến các kế hoạch tương lai của chủ tàu. Trong khi đó, chi phí tăng thêm chủ yếu sẽ do các chủ tàu quốc tế chịu, những người sẽ phản đối các khoản phí này, hoặc dẫn đến chi phí vận chuyển cao hơn cho các doanh nghiệp Mỹ.

Thực tế phổ biến trong số các nhà vận chuyển quốc tế là đăng ký tàu của họ ở các thiên đường thuế vụ thay vì quốc gia của chủ tàu, cùng với xu hướng thuê tàu thay vì sở hữu hoàn toàn, làm phức tạp đáng kể nhiệm vụ của Mỹ trong việc xác định quốc gia xuất xứ và quyền sở hữu tàu. Sự phức tạp này khiến việc Mỹ gặp khó khăn trong việc thu phí cảng một cách hiệu quả.

Các tàu hàng cập cảng Oakland ở bang California, Mỹ. (Ảnh: Getty Images)

Các chuyên gia hàng hải đã lên tiếng lo ngại về đề xuất phí cảng đối với tàu do Trung Quốc sản xuất tại Mỹ.

Ông Zhang Chen, luật sư cấp cao tại Hãng luật Doanh nghiệp Bắc Kinh, cho biết trong khi điều tra theo Điều 301 thường dẫn đến thuế quan, luật hiện hành của Mỹ không cho phép rõ ràng về các khoản phí như vậy, khiến yêu cầu của các công đoàn gây tranh cãi về mặt pháp lý.

Cựu Đại diện Thương mại Mỹ Susan Schwab cho biết nếu cuộc điều tra dẫn đến việc Cơ quan Đại diện Thương mại Mỹ áp dụng phí đối với các tàu do Trung Quốc sản xuất cập cảng Mỹ, Trung Quốc có thể phản đối các biện pháp này là "phân biệt đối xử" và có khả năng đưa vấn đề này ra trước Tổ chức Thương mại Thế giới (WHO).

Luật sư Zhang Chen nói thêm rằng nếu Trung Quốc kháng cáo, rất có thể WTO sẽ thấy rằng cuộc điều tra 301 vi phạm các quy định của tổ chức. Nhưng trên thực tế, WTO không thể áp dụng các biện pháp cưỡng chế để can thiệp vào các biện pháp thuế quan của Mỹ.

Ai hưởng lợi?

Trong bối cảnh nỗ lực kiềm chế sự phát triển sản xuất của Trung Quốc, Mỹ đang thu hút các đồng minh chủ chốt là Nhật Bản và Hàn Quốc, kêu gọi họ đầu tư vào ngành đóng tàu đang gặp khó khăn của Mỹ.

Hồi tháng 2, Bộ trưởng Hải quân Mỹ Carlos Del Toro đã gặp gỡ các giám đốc điều hành đóng tàu hàng đầu của Nhật Bản và Hàn Quốc nhằm thu hút đầu tư của họ vào các cơ sở đóng tàu thương mại và hải quân ở Mỹ.

Trong chuyến đi Đông Á, ông Del Toro đã đến thăm nhà máy đóng tàu Yokohama của Mitsubishi ở Nhật Bản và các nhà máy đóng tàu của Hanwha Ocean và HD Hyundai ở Hàn Quốc.

Theo Korea Economic Daily, hội đồng quản trị của Hanwha Ocean đã chấp thuận thành lập một công ty cổ phần ở Mỹ để mua cổ phần của các nhà máy đóng tàu và các công ty dịch vụ bảo trì ở nước ngoài.

Tuy nhiên, Giáo sư Zhao Yifei tại Đại học Giao thông Thượng Hải cho rằng để hồi sinh ngành đóng tàu, Mỹ cần phải thu hẹp khoảng cách công nghệ với các đối thủ cạnh tranh châu Á và khắc phục tình trạng thiếu hụt chuyên môn trong nước.

Nhà kinh tế vận tải Vincent Valentine tại Hội nghị Thương mại và Phát triển Liên Hiệp Quốc cho biết, các nhà đóng tàu Nhật Bản và Hàn Quốc có thể sẽ hưởng lợi từ các lệnh trừng phạt tiềm năng đối với tàu do Trung Quốc đóng, nhưng họ không chắc sẽ mang lại nguồn vốn và công nghệ cần thiết cho một quốc gia thiếu hụt lao động và đơn đặt hàng không ổn định.