Luật Thương mại điện tử: Bảo vệ quyền lợi, thúc đẩy phát triển kinh tế số

Trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0, thương mại điện tử (TMĐT) đã trở thành một phần không thể thiếu của nền kinh tế toàn cầu nói chung và Việt Nam nói riêng.

Cho đến trước năm 2025, hoạt động TMĐT ở Việt Nam chủ yếu được điều chỉnh bởi Nghị định 52/2013/NĐ-CP và các văn bản liên quan. Nghị định này quy định các nguyên tắc phát triển TMĐT, điều kiện kinh doanh, trách nhiệm của các chủ thể tham gia và xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực e-commerce. Mục tiêu chính của Nghị định là tạo ra một khung pháp lý để thương mại điện tử phát triển minh bạch, bình đẳng, tôn trọng cạnh tranh và phù hợp với xu hướng quốc tế.

Tuy nhiên, với sự bùng nổ của TMĐT trong những năm gần đây – đặc biệt là các hình thức mới như livestream bán hàng, social commerce hay ứng dụng của nền tảng đa dịch vụ – bộ khung pháp luật hiện hành bộc lộ nhiều khoảng trống và hạn chế. Việc không có quy định riêng cho các mô hình kinh doanh số mới khiến cho việc quản lý, xử lý vi phạm và bảo vệ người tiêu dùng gặp nhiều khó khăn. 

Vi phạm thương mại điện tử ngày càng gia tăng

Tại Hội thảo thúc đẩy ứng dụng thương mại điện tử - Giải pháp phát triển bền vững ngành bán lẻ TP Đà Nẵng do Sở Công Thương Đà Nẵng tổ chức, ông Nguyễn Hữu Tuấn, Giám đốc Trung tâm Phát triển Thương mại điện tử và Công nghệ số, Cục Thương mại điện tử và Kinh tế số (Bộ Công Thương) thông tin, Việt Nam được đánh giá là có tốc độ tăng trưởng thương mại điện tử cao nhất khu vực, nằm trong top 10 quốc gia có tốc độ tăng trưởng nhanh nhất thế giới.

Năm 2024, quy mô thương mại điện tử Việt Nam đã đạt tới 25 tỷ USD, tốc độ tăng trưởng đạt hơn 25% so với năm 2023. Con số này còn được dự báo tiếp tục tăng mạnh với khoảng 55% dân số có mua sắm trực tuyến và mức chi tiêu cho thương mại điện tử đang tăng nhanh.

Thương mại điện tử phát triển quá nhanh cũng kéo theo những thách thức lớn khi các vi phạm trên thương mại điện tử cũng ngày một gia tăng và với thủ đoạn tinh vi hơn.

Thượng tá Trần Nhất Chí, Phó Trưởng phòng An ninh kinh tế, Công an TP Đà Nẵng cho rằng, phát triển thương mại điện tử là xu hướng không thể đảo ngược. Tuy nhiên, trong quá trình phát triển thương mại điện tử có những tồn tại về mặt quản lý bắt buộc các cơ quan chức năng phải có các giải pháp mạnh.

Theo Thượng tá Trần Nhất Chí, năm 2024, toàn quốc phát hiện hơn 3.000 vụ vi phạm về thương mại điện tử với các vi phạm như không đăng ký, không thông báo khi kinh doanh thương mại điện tử; vi phạm về giá, hóa đơn như không xuất hóa đơn điện tử, trốn thuế; lừa đảo chiếm đoạt tài sản như fanpage giả, website giả; quảng cáo sai sự thật, lừa dối khách hàng, cạnh tranh không lành mạnh.

Đối với TP Đà Nẵng, từ năm 2024 đến nay đã phát hiện 29 vụ vi phạm liên quan đến thương mại điện tử.

Đại diện Công an TP Đà Nẵng chỉ ra các nguyên nhân, trong đó có hành lang pháp lý và cơ chế, chính sách quản lý thương mại điện tử chưa chặt chẽ, chế tài xử lý chưa đủ mạnh, chưa đủ sức răn đe, năng lực giám sát của cơ quản lý còn hạn chế... trong khi tốc độ phát triển thương mại điện tử rất nhanh, lượng giao dịch khổng lồ và nhiều giao dịch thương mại điện tử xuyên biên giới máy chú đặt ở nước ngoài nên khó kiểm soát…

Một nguyên nhân khác đó là một số hộ kinh doanh, doanh nghiệp cố tình vi phạm, không đăng ký kinh doanh, không xuất hóa đơn, không khai báo thuế; người tiêu dùng còn ưu tiên giá rẻ, tâm lý dễ tin vào quảng cáo dẫn đến tiếp tay cho hàng vi phạm. “Những hành vi vi phạm này làm thất thu thuế, làm méo mó thị trường thương mại điện tử, gây thiệt hại cho doanh nghiệp chân chính, ảnh hưởng tiêu cực và làm suy giảm niềm tin của người tiêu dùng”, Thượng tá Trần Nhất Chí nói.

Cấp thiết ban hành Luật Thương mại điện tử

Để quản lý thị trường thương mại điện tử, đại diện Công an Đà Nẵng cho rằng cần có sự kết hợp đồng bộ giữa các cơ quan trung ương đến địa phương, kết hợp yếu tố kỹ thuật; tăng cường xử lý nhanh các vi phạm; rà soát kiểm tra các điểm nóng kinh doanh hàng giả trên các chợ trực tuyến như facebook, TikTok shop, Shoppee, Lazada. Đồng thời, siết chặt thông tin các gian hàng như phải có mã số thuế, thông tin người bán…; tăng cường sử dụng hóa đơn điện tử trong giao dịch online; truyền thông cảnh báo cho người tiêu dùng.

Đặc biệt, phải hoàn thiện các quy định của pháp luật và hành lang chính sách để quản lý, kiểm tra, kiểm soát thương mại điện tử hiệu quả. Trong đó, cấp thiết sớm ban hành Luật Thương mại điện tử.

Theo Đại diện Trung tâm Phát triển Thương mại điện tử và Công nghệ số, hoàn thiện hành lang pháp lý, cơ chế chính sách trong thương mại điện tử là yếu tố quan trọng để đảm bảo phát triển bền vững thương mại điện tử. 

“Việc thông qua Luật Thương mại điện tử là nhu cầu cấp thiết, bắt buộc với các quy định phù hợp, sát thực tiễn đáp ứng sự phát triển nhanh của thương mại điện tử”, Thượng tá Trần Nhất Chí nhận định và cho hay, Luật Thương mại điện tử sẽ gồm có nhiều nội dung khắc phục những hạn chế trong công tác quản lý, kiểm tra, kiểm soát thị trường số hiện nay. 

“Khi luật được thông qua, có hiệu lực là cơ sở pháp lý rất quan trọng để nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về thương mại điện tử tốt hơn; đảm bảo sự cạnh tranh công bằng và phát triển bền vững”, Thượng tá Trần Nhất Chí nhấn mạnh.

Theo kế hoạch tổng thể phát triển thương mại điện tử quốc gia giai đoạn 2026 - 2030 (Quyết định 1568/QĐ-BCT) do Bộ trưởng Bộ Công Thương phê duyệt đã đặt mục tiêu tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh cho thương mại điện tử phát triển bền vững lên đầu tiên. Trong đó, có các chỉ tiêu cụ thể như: Dân số trưởng thành tham gia mua sắm trực tuyến đạt 70%; tỷ lệ website vi phạm quyền lợi người tiêu dùng trong thương mại điện tử giảm xuống còn 5 - 10% trên tổng số website thương mại điện tử.

Bên cạnh đó, đặt mục tiêu 100% các giao dịch trên nền tảng thương mại điện tử có hóa đơn điện tử… Để thực hiện được những mục tiêu lớn này, việc xây dựng và hoàn thiện thể chế là điều bắt buộc. Luật Thương mại điện tử là một phần quan trọng trong hoàn thiện thể chế, khi được thông qua sẽ mở đường lớn để thương mại điện tử tiến thẳng và phát triển bền vững. 

Thương mại điện tử Việt Nam tăng trưởng nhanh, đạt 25 tỷ USD năm 2024 và dự báo tiếp tục bùng nổ. Tuy nhiên, các vi phạm trong lĩnh vực này cũng ngày một tinh vi. Trong khi, hành lang pháp lý chưa theo kịp khiến quản lý còn hạn chế, gây thất thu thuế và ảnh hưởng doanh nghiệp chân chính. Việc sớm ban hành Luật Thương mại điện tử là cấp thiết để tạo cơ sở pháp lý minh bạch, đảm bảo phát triển bền vững.

Theo báo cáo của Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam khu vực miền Trung - Tây Nguyên, Việt Nam hiện có hơn 70.000 website và ứng dụng thương mại điện tử, trong đó nhiều nền tảng xuyên biên giới chưa tuân thủ đầy đủ quy định trong nước.

Hàng nghìn vụ khiếu nại người tiêu dùng liên quan đến giao dịch thương mại điện tử chưa được giải quyết hiệu quả do nền tảng từ chối trách nhiệm.

Trong khi các nước như Trung Quốc, Hàn Quốc đều quy định nghĩa vụ xác minh người bán, gỡ bỏ hàng hóa vi phạm, bảo vệ người tiêu dùng.