Ông Ba Bị hóa ra có thật trong lịch sử, lại là ông ngoại của một vị vua

Theo mô tả dân gian, ông Ba Bị là một người đàn ông cao to nhưng đen đúa, xấu xí, mang theo mình 3 chiếc bị lớn, thường bắt cóc trẻ em hư bỏ vào bị đem đi không cho ở với bố mẹ nữa. Chuyện kể rằng, do mất mùa nên nhiều kẻ đã đi bắt cóc trẻ con đem bán lấy tiền, chúng thường đi thành tốp 6 người, cứ 2 người thì vác 1 cái túi cói rất to nên có tên là "Ba Bị".

Mặt khác mỗi cái bị lại có 3 quai, nên cả tốp 6 người gọi là "9 quai, 12 con mắt". Chúng thường đi lượn lờ tại các làng ven biển, rình rập để bắt lấy những đứa trẻ lang thang chơi một mình, sau đó chạy nhanh lên thuyền rồi cao chạy xa bay.

(Ảnh: Di Kon)

Thực tế, ông Ba Bị là một người có thật, đó chính là ông Phạm Đăng Hưng, người từng làm quan đến chức Lễ Bộ Thượng Thư dưới triều vua Gia Long. Ông có người con gái lấy vua Thiệu Trị tên là Từ Dũ và người cháu ngoại là Hồng Nhậm (sau lên ngôi lấy niên hiệu là Tự Đức). Bà Từ Dũ được nhiều người biết đến là vị hoàng thái hậu đức hạnh, yêu thương dân chúng, người phụ nữ quyền lực duy nhất sống qua 10 đời vua. 

Sách Hương Giang cố sự của tác giả Nguyễn Đắc Xuân ghi: “...Ông Ba Bị chính là cụ Phạm Đăng Hưng, người Gò Công (Nam bộ), có thân hình cao lớn với bộ râu rậm và cứng như râu Trương Phi. Ông làm quan trải qua các triều Gia Long và Minh Mạng, nổi tiếng là quang minh chính trực.”

Vua Tự Đức là cháu ngoại của ông Phạm Đăng Hưng.

Ông Phạm Đăng Hưng nổi tiếng thương dân nghèo, thời Gia Long bấy giờ thiên tai, hạn hán ập đến. Ông đang giữ chức Điền Tuần Quan, đi đâu ông cũng mang theo ba bị hạt ngũ cốc để phát cho dân nghèo và hướng dẫn họ cách trồng, nhà nào quá nghèo ông mang gạo tới giúp.

Những nơi nào có quan tham ô lại, gian thương bóc lột dân chúng, ông thẳng tay trừng trị. Vì thế những người dân lương thiện có cảm tình với ông Phạm Đăng Hưng. Những người xấu mới thấy bóng vị quan này thoáng qua đều run sợ. Có lẽ cũng vì vậy mà hình tượng “ông ba bị” bắt đầu từ đây. 

 

Nhưng tại sao người ta lại dùng hình ảnh một vị quan thanh liêm để doạ con nít? Điều này có lẽ là theo thời gian, gốc gác ông Ba Bị phai mờ dần, và người ta đã căn cứ vào chữ “bị” để cho rằng ông là một người ăn mày. Về điều này, học giả An Chi có phân tích thêm: “Ăn xin là một cái “nghề” hoàn toàn tiêu cực, chẳng giúp ích được gì cho sự phát triển của xã hội, ngoại trừ việc hù doạ con nít”. Từ đây, ông Ba Bị thanh liêm ngày nào trở thành ông Ba Bị làm nghề ăn xin chuyên dọa nạt trẻ con.

Vậy còn hình dáng quái dị của ông Ba Bị là từ đâu ra? Điều này có lẽ xuất phát từ câu “Ba bị, chín quai, mười hai con mắt”. Đây vốn là một câu đồng dao dùng để đếm đồ vật. Quai ở đây là quai bị, còn mắt là mắt bị. Từ điển do Hoàng Phê chủ biên có cho một nghĩa của từ “mắt” là “lỗ hở, khe hở đều đặn ở các đồ đan – mắt lưới, rổ đan thưa mắt”, cũng chính là “mắt” trong trường hợp này. 

(Ảnh: Truyện xưa tích cũ)

Ở đây ta có ba cái bị, mỗi bị gồm ba quai và bốn con mắt, nên mới có cách đếm: “Ba bị, chín quai, mười hai con mắt”. Tiếc rằng nhiều người hiểu nhầm “ba bị” là ông Ba Bị, “quai” là “quai hàm” và “mắt” là “con mắt người”. Với số lượng “chín quai”, “mười hai mắt”, người ta hình dung ông Ba Bị là một giống quái dị, gớm ghiếc, dù thực sự ông chẳng liên quan gì đến câu đồng dao này cả.

Như vậy do hiện tượng tam sao thất bản mà ông Ba Bị từ một vị quan thanh liêm đã trở thành nhân vật có hình thù quái dị, chuyên dọa trẻ con.