Sự tích và ý nghĩa của việc dựng cây nêu ngày Tết

Những năm gần đây, dù vẫn là một dịp lễ quan trọng nhất trong năm, nhưng người ta dường như có xu hướng tối giản đi những tập tục ngày Tết. Những phong tục cổ truyền đã không còn xuất hiện nhiều ở các thành phố lớn, nơi nhịp sống luôn vội vã từng ngày. Đặc biệt phải nhắc tới phong tục dựng cây nêu – một hình ảnh có tính biểu tượng gắn liền với Tết Nguyên đán.

Có nhiều tài liệu ghi chép về sự tích cây nêu, nhưng tựu chung lại, đây là biểu tượng nhằm xua đuổi tà ma, quỹ dữ, bảo vệ nhân dân.

Trước đây ở miền Bắc, người ta dựng cây nêu vào ngày 23 tháng Chạp bởi quan niệm sau ngày này, vắng bóng Táo Quân, ma quỷ thường quấy nhiễu và sẽ thực hiện lễ hạ cây nêu vào ngày Khai Hạ (ngày 7 tháng Giêng âm lịch).

Nghi lễ dựng cây nêu được thực hiện theo đúng truyền thống từ lâu đời trong văn hóa của người Việt. Đó là dùng cây tre già, lóng tre đều và còn nguyên lá tươi trên ngọn, được treo cờ hội vuông ngay bên dưới lá tre, trang trí lồng đèn tạo màu sắc, lá phướn mang câu chữ với ý nghĩa chúc mừng năm mới, và những vật dụng trang trí tạo âm thanh như chuông...

 Cây nêu được dựng vào dịp Tết Nguyên đán mang ý nghĩa thiêng liêng, tránh những xui xẻo và mang lại một năm mới may mắn cho gia chủ.

Cụ thể, cổ tích Việt Nam còn lưu lại ý nghĩa cây nêu qua “Sự tích cây nêu ngày Tết":

Ngày xưa Quỷ chiếm toàn bộ đất, còn Người chỉ làm thuê, và nộp phần lớn lúa thu hoạch cho Quỷ. Quỷ ngày càng bóc lột Người quá tay, và cuối cùng Quỷ tự cho mình hưởng quyền "ăn ngọn cho gốc".

Người chỉ được hưởng rạ, tuyệt đường sinh nhai nên cầu cứu Đức Phật giúp đỡ. Phật bảo Người đừng trồng lúa mà trồng khoai lang. Mùa thu hoạch ấy, Người được hưởng trọn củ khoai, còn Quỷ chỉ hưởng lá và dây khoai, đúng theo phương thức "ăn ngọn cho gốc".

Mùa kế, Quỷ chuyển qua phương thức "ăn gốc cho ngọn". Phật bảo Người lại chuyển sang trồng lúa. Kết quả, Quỷ hưởng toàn rạ, lại hỏng ăn.

Quỷ tức lộn ruột nên mùa sau tuyên bố "ăn cả gốc lẫn ngọn". Phật trao cho Người giống cây ngô (bắp) để gieo khắp nơi. Quỷ lại không được gì, còn Người thì thu hoạch cơ man là bắp ngô. Cuối cùng Quỷ nhất định bắt Người phải trả lại tất cả ruộng đất không cho làm nữa.

Phật bàn với Người điều đình với Quỷ, xin miếng đất bằng bóng chiếc áo cà sa treo trên ngọn cây tre. Quỷ thấy không thiệt hại gì nên đồng ý. Khi đó Phật dùng phép thuật để bóng chiếc áo cà sa đó che phủ toàn bộ đất đai khiến Quỷ mất đất phải chạy ra biển Đông.

Mất đất sống, Quỷ huy động quân vào cướp lại. Phật bày Người tấn công bằng lá dứa, tỏi, vôi bột... Quỷ thua và bị đày ra biển Đông. Trước khi đi, Quỷ xin Phật thương tình cho phép một năm được vài ba ngày vào đất liền viếng thăm phần mộ của tổ tiên cha ông. Phật thương hại nên hứa cho.

Do đó, hàng năm, cứ vào dịp Tết Nguyên Đán là những ngày Quỷ vào thăm đất liền, người ta theo tục cũ trồng cây nêu để Quỷ không bén mảng đến chỗ người cư ngụ. Trên nêu có treo khánh đất, có tiếng động phát ra khi gió rung để nhắc nhở bọn Quỷ nghe mà tránh.

Trên ngọn cây nêu còn buộc một bó lá dứa hoặc cành đa mỏ hái để cho Quỷ sợ. Ngoài ra, người ta còn vẽ hình cung tên hướng mũi nhọn về phía Đông và rắc vôi bột xuống đất trước cửa ra vào trong những ngày Tết để cấm cửa Quỷ.

Cũng từ sự tích này, ở Việt Nam, mỗi dịp Tết mọi nhà sẽ dựng cây nêu. Và theo thời gian, việc dựng cây nêu ngày Tết tuy có nhiều thay đổi theo tập quán của từng địa phương. Song ý nghĩa tượng trưng cho mong muốn bảo vệ con người, tạo lập hạnh phúc thì không thay đổi.

Chính vì vậy mà việc tái hiện phong tục dựng cây nêu ngày Tết một lần nữa nhắc nhở mỗi người ý thức giữ gìn một nét văn hóa có ý nghĩa trong đời sống tâm thức của người Việt từ xa xưa.