(VTC News) - Sau cái chết của rùa Hồ Gươm, rất nhiều cuộc tranh luận bàn tán xem đây là loài gì? Là rùa, giải, hay ba ba.
Tôi cứ nhớ mãi cái lần đầu tiên ngồi trong căn phòng bừa bộn toàn sách trên tầng 2 căn phòng nhỏ của PGS.TS. Hà Đình Đức, còn được gọi là “giáo sư rùa”, trò chuyện với ông về rùa Hồ Gươm. Thi thoảng, tôi lại lỡ miệng gọi cụ rùa là “rùa”, là “con”… lập tức bị ông nhắc nhở là nói trống không, thiếu tôn trọng.
PGS. Hà Đình Đức lý sự thế này: “Tôi từng này tuổi còn phải gọi “cụ” rùa bằng “cụ”, anh có ba chục tuổi đầu mà gọi “cụ” là con thì khó nghe lắm”. Những lần sau, khi nói chuyện với ông Đức, cứ phải kính cẩn gọi “cụ” rùa Hồ Gươm bằng “cụ”, dù “cụ” chẳng phải loài người. Như thế, PGS. Hà Đình Đức vui lắm, tiếp chuyện rôm rả.
Thi thoảng, tôi trộm nghĩ, nếu loài vật mà nhiều tuổi hơn mình, mình phải gọi bằng anh, bằng chị, bằng chú, bằng bác, hay bằng cụ nếu nó bằng tuổi cụ mình, thì quả là ngớ ngẩn. Nhưng với rùa Hồ Gươm, cả nước, từ cháu bé bi bô biết nói đến cụ già tóc bạc, từ cô công nhân quét rác ven hồ đến quan chức lớn, đều đã kính cẩn gọi rùa Hồ Gươm bằng “cụ” cả rồi. Việc gọi rùa Hồ Gươm bằng “cụ”, cũng có cái lý của PGS. Hà Đình Đức, vì rùa Hồ Gươm vốn gắn với truyền thuyết trả kiếm báu của vua Lê Lợi. Hồ Gươm và rùa đã thành những thứ linh thiêng, là hồn cốt của đất nước, nên việc gọi rùa Hồ Gươm bằng “cụ” đã nhận được sự hưởng ứng toàn diện.
Nhưng từ ngày tìm hiểu về rùa khổng lồ, cho đến khi gặp PGS. Đức, tôi cứ lăn tăn mãi, rằng không hiểu “cụ” rùa Hồ Gươm là rùa, là giải, giải Thượng Hải, hay là ba ba khổng lồ?
|
| PGS. Hà Đình Đức đang nghiên cứu rùa. Ảnh: PGS Đức cung cấp. |
Riêng PGS. Hà Đình Đức thì khẳng định “cụ” rùa Hồ Gươm là một loài mới hoàn toàn. Để chứng minh cho quan điểm của mình, ông đã sang tận Trung Quốc nghiên cứu về giải Thượng Hải, trao đổi với các nhà khoa học khắp thế giới, để tìm ra mọi điểm khác biệt, để chứng minh rùa Hồ Gươm không phải giải Thượng Hải. Vì theo quan điểm của ông, rùa Hồ Gươm là loài mới, nên ông đặt tên khoa học là Rafetus leloii, tức Rùa Lê Lợi.
Ông Đức đã chụp sọ giải Thượng Hải rất nhiều, rồi so sánh với sọ rùa Hồ Gươm bảo tồn trong chùa Hưng Ký và ông phân tích hai cái sọ khác nhau thế này: cái tù, cái nhọn; cái ổ mắt bầu dục, cái ổ mắt tròn; tỷ lệ ổ mắt so với sọ khác nhau; xương chẩm cái như thìa, cái gờ nhỏ; phía hàm dưới cái gần hình thang, cái nhọn; hình thái của mai cũng khác nhau...
Ngoài ra, thông tin chắc chắn nhất mà ông Đức đưa ra, để chứng mình rùa Hồ Gươm là rùa Lê Lợi chứ không phai giải Thượng Hải: Cuối năm 2004, Viện Công nghệ Sinh học đã xét nghiệm AND để so sánh rùa hồ Gươm với các loài rùa khác và kết luận “rùa hồ Gươm là một loài rùa mới, thuộc dòng rùa mai mềm nước ngọt khổng lồ”.
|
| Tiêu bản rùa Hồ Gươm trong đền Ngọc Sơn. |
Trong số hàng trăm GS, TS, chuyên gia rùa hàng đầu thế giới, cũng có một số nhà nghiên cứu ủng hộ quan điểm của PGS. Hà Đình Đức, như TS. Peter Maylan (Đại học Eckerd), GS. Kraig Adler (Đại học Cornell - Mỹ). Hai nhà khoa học này đã đồng ý với quan điểm của ông Đức rằng rùa Hồ Gươm thuộc loài rùa mai mềm nước ngọt khổng lồ, loài thứ 5 có ở Việt Nam và cũng là loài thứ 23 trên thế giới.
Ở trong nước, cũng có một số nhà nghiên cứu như Lê Trần Bình, Phan Minh Tuấn và Lê Quang Huấn, thuộc Viện Công nghệ sinh học (ĐHQG HN) khẳng định, rùa hồ Gươm thuộc loài rùa lớn mai mềm nước ngọt ở Việt Nam, được phân bố tại nhiều điểm khác nhau trên sông Hồng, sông Mã, sông Đà... thuộc miền Bắc và chưa từng được nghiên cứu phân loại.
|
| Ảnh so sánh sọ rùa Hồ Gươm và giải Thượng Hải. Ảnh: PGS. Hà Đình Đức. |
Vì không chấp nhận quan điểm rùa Hồ Gươm là giải Thượng Hải, nên có lần ông đã từ chối cung cấp tư liệu, hình ảnh mới nhất về “cụ” rùa cho một chuyên gia nước ngoài, khi vị chuyên gia này liên hệ với ông. Vị chuyên gia này rất cần tài liệu về rùa Hồ Gươm để trình bày tại một hội thảo ở Singapore. Ông Đức từ chối là vì chuyên gia này từng tuyên bố “cụ” rùa Hồ Gươm là giải Rafetus Swinhoei ở Thượng Hải.
Thậm chí, tại Hội nghị toàn quốc khoa học sự sống diễn ra mấy năm trước, PGS. Hà Đình Đức đã đề nghị Sách đỏ Việt Nam không nên gọi “cụ” rùa Hồ Gươm là con giải, để tránh việc hiểu lầm rùa Hồ Gươm với giải Thượng Hải và giải nơi khác.
Tóm lại, PGS. Đức sống chết khẳng định cụ rùa của chúng ta không phải là loài Rafetus Swinhoei, hay còn gọi là giải Thượng Hải. Dù gì đi nữa, cũng phải công nhận, ông Đức là người quá yêu “cụ” rùa. Chẳng thế mà, ông đã bỏ ra 25 năm trời nghiên cứu, bảo vệ “cụ” rùa của chúng ta, mà không cầu bất cứ lợi lộc gì.
Còn ý kiến các nhà khoa học trong và ngoài nước thì thế nào? Liệu “cụ” rùa đáng kính và đáng mến của chúng ta có phải là một loài mới hoàn toàn, chưa từng được biết đến trong bộ sưu tập rùa, giải của thế giới?
Trong khi PGS.TS. Hà Đình Đức và một số nhà khoa học kiên quyết khẳng định rùa Hồ Gươm là một loài mới, không phải giải Thượng Hải, thì một số nhà khoa học không phản đối, song nhất quyết không nghe.
Số nhà khoa học khẳng định rùa Hồ Gươm cùng loài với giải Thượng Hải chiếm số đông. Các nhà khoa học nước ngoài, thuộc các chương trình bảo tồn rùa của quốc tế hoạt động ở Việt Nam, sau quá trình nghiên cứu, cũng khẳng định rùa Hồ Gươm là giải, cùng loài với cá thể giải Thượng Hải, hiện chỉ còn 2 con ở Trung Quốc.
Giám đốc Chương trình rùa châu Á, ông Douglas Hendrie, đã có nhiều năm bỏ công sức lặn lội, tìm kiếm rùa nước ngọt khổng lồ ở Việt Nam. Chính ông đã tức tốc cứu chú rùa nặng 90kg bị người dân Sơn Tây tóm được thả về hồ Đồng Mô. Nhà khoa học nghiên cứu về rùa có tầm vóc quốc tế này đã làm các loại xét nghiệm cần thiết (kể cả làm xét nghiệm ADN tại một cơ quan trong nước là Viện Sinh thái Tài nguyên sinh vật cho khách quan) và khẳng định rùa Đồng Mô cùng loài với rùa Hồ Gươm, cùng loài với cả hai con giải hiện đang được nuôi dưỡng trong vườn thú ở Trung Quốc.
Ông Peter Richard, chuyên gia bảo tồn quốc tế, nhà khoa học hàng đầu thế giới về loài Rafetus Swinhoei, cũng khẳng định như ông Douglas Hendrie, rằng rùa Hồ Gươm chính là giải, cùng loài với rùa Đồng Mô, tiêu bản ở Hòa Bình và giải Thượng Hải.
Ông Peter Richard đã từng mang 2 bộ xương rùa từ Việt Nam sang Trung Quốc để so sánh và xác định chúng cùng một loài. Như vậy, cả so sánh hình thái, xương sọ, xét nghiệm ADN, các nhà khoa học hàng đầu thế giới đã khẳng định “cụ” rùa Hồ Gươm là loài giải nước ngọt khổng lồ.
|
| Sọ rùa thu được ở Thanh Hóa. Ảnh PGS. Hà Đình Đức cung cấp. |
Tất nhiên, PGS. Hà Đình Đức, người coi “cụ” rùa Hồ Gươm là thánh thần, không bao giờ chấp nhận khẳng định này của các nhà khoa học thế giới. Dù rùa Đồng Mô có là giải Thượng Hải đi chăng nữa, thì cũng chẳng liên quan gì đến rùa Hồ Gươm, vì rùa Hồ Gươm là loài mới, là “rùa Lê Lợi” – cái tên do ông đặt.
Trong khi đó, một số nhà khoa học trong nước, theo quan điểm phản bác rùa Hồ Gươm là giải Thượng Hải, thì lại coi rùa Hồ Gươm cùng loài với rùa Đồng Mô, cùng loài với tiêu bản rùa Hòa Bình và ở dọc sông Hồng. Các nhà khoa học thống nhất gọi rùa hồ Gươm, rùa Đồng Mô là rùa nước ngọt mai mềm khổng lồ và đây là loài mới của Việt Nam.
Như vậy, rõ ràng, đã xảy ra 3 quan điểm khác nhau về 4 cá thể rùa duy nhất còn tồn tại trên trái đất (2 ở Thượng Hải, 1 ở Hồ Gươm và 1 ở Đồng Mô). Các nhà khoa học quốc tế khẳng định cả 4 con rùa đều là Rafetus Swinhoei. Một nhóm nhà khoa học trong nước khẳng định 2 cá thể rùa ở Việt Nam là loài mới, không liên quan gì đến Rafetus Swinhoei, gọi là rùa nước ngọt mai mềm khổng lồ. Quan điểm thứ 3 thuộc về PGS. Hà Đình Đức: Rùa hồ Gươm là loài mới, không liên quan gì đến rùa Đồng Mô và giải Thượng Hải.
Các nhà khoa học thế giới đã xét nghiệp ADN rùa Đồng Mô nên “nói đã có sách, mách đã có chứng”. PGS. Hà Đình Đức so sánh qua ảnh, và khẳng định trên đầu rùa hồ Đồng Mô có chấm trắng, vàng, trong khi đầu rùa hồ Hoàn Kiếm hoàn toàn trơn tru! Theo các nhà khoa học quốc tế, những khác biệt nho nhỏ về hình thái, kích cỡ hộp sọ, màu da… không thể khẳng định chúng khác loài, cũng như không thể nói người Kinh ở Việt Nam là người, còn người da đỏ ở châu Mỹ là giống loài khác.
Video: Đưa xác 'cụ rùa' Hồ Gươm vào đền Ngọc Sơn trong đêm
Vậy tóm lại, rùa Hồ Gươm là giống loài gì? Việc xác định rõ giống loài không phải là tranh cãi cho vui, mà điều này cũng rất quan trọng, bởi muốn bảo tồn gene, trước tiên phải xác định được giống loài đã. Chỉ có việc này, mà các nhà khoa học tranh cãi mãi, dân chúng không biết tin theo ai nữa.
Không tìm được câu trả lời ở các nhà khoa học, tôi đành tự đi tìm câu trả lời cho mình bằng cách đi thực địa. Sau quá trình nhiều ngày tìm hiểu về rùa khổng lồ từng tồn tại rất nhiều ở các hồ nước dọc sông Hồng, tôi có thêm một số phát hiện thú vị: rùa Hồ Gươm là… ba ba!
Tôi đã mang hình ảnh rùa Hồ Gươm, rùa Đồng Mô chụp đủ các góc: đầu, đuôi, mai, riềm… cho người dân sống quanh đầm Ao Châu (Hạ Hòa, Phú Thọ) và đầm Minh Quân (Yên Bái) xem. Tất cả người dân ở vùng này đều gọi là giải hoặc ba ba. Tôi hỏi đi hỏi lại rằng đây có phải rùa không, song họ đều lắc đầu.
|
| Ông Nguyễn Văn Ao (Phú Thọ) và chiếc sọ của loài mà ông gọi là giải. |
Người dân sống ở quanh hai cái đầm rộng cả ngàn ha này đều đã quá quen thuộc với những con giải, hay còn gọi là ba ba này. Chúng to như cái nong, đêm bò lên bãi lau sậy thở pho pho nghe phát khiếp. Cách đây chừng 30 năm, loài giải này có rất nhiều ở một số hồ đầm ở Phú Thọ và Yên Bái, và người dân thường xuyên tìm cách săn bắt để giết thịt như giết ba ba.
Thậm chí, khi Báo điện tử VTC đăng loạt bài “Đi tìm loài rùa khổng lồ ở Việt Nam”, một độc giả đã gửi đơn đòi kiện vì tội gọi con ba ba là… rùa! Người đòi kiện là mấy người con của ông Hoàng Văn Bốn, người bắn chết, xẻ thịt một con giải nặng 1,5 tạ ở đầm Minh Quân. Những người này yêu cầu cải chính, gọi đó là con ba ba, chứ không được gọi là rùa! Nếu gọi con giải là con rùa, chẳng khác nào quy kết ông Bốn tội giết linh vật.
|
| Bộ xương rùa ông Hoàng Văn Bốn (Minh Quân, Yên Bái) giữ. |
|
| Ông Nguyễn Văn Thường, người ở cạnh đầm Ao Châu khẳng định rằng cụ rùa Hồ Gươm là... ba ba! |
Người dân ở vùng Phú Thọ, Yên Bái phân biệt rạch ròi hình thái giữa rùa và ba ba (hoặc giải) qua chiếc mai. Theo họ, loài mai mềm, có riềm quanh mai thì là họ nhà ba ba. Ba ba to bằng cái nong, sống cả trăm năm ở các đầm, hồ lớn thì gọi là giải. Còn loài mai cứng, không có riềm, ít thịt, thì là rùa.
Nếu xét tiêu chí này (theo cách dân gian song cũng rất khoa học), và theo quan điểm của người dân vùng Phú Thọ, Yên Bái, Hòa Bình… thì cụ rùa Hồ Gươm đích thực là con giải hoặc ba ba.
Quan điểm của người dân vùng này cũng được nhiều nhà khoa học Việt Nam và thế giới ủng hộ, thậm chí Sách đỏ Việt Nam, từ điển cũng ghi nhận.
|
| Ông Trần Trọng Dần, ở cạnh đầm Minh Quân, chỉ tay vào cụ rùa Hồ Gươm và bảo đó là con giải. |
Người nghiên cứu làm sáng tỏ cuộc tranh cãi này là Thạc sĩ Nguyễn Quảng Trường (Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật, Viện khoa học và Công nghệ Việt Nam). Theo anh, rùa Hồ Gươm từng được tìm thấy ở Thanh Hóa, Hoà Bình, Phú Thọ, Hà Tây (cũ). Nó cũng không phải là loài mới mà được phát hiện từ khá lâu với tên gọi là giải Thượng Hải, có tên khoa học là Refetus Swinhoei.
Trong luận án thạc sĩ mà anh bảo vệ thành công, có sự nghiên cứu rất kỹ lưỡng về loài giải. Luận án có tên "Nghiên cứu đặc điểm hình thái và bước đầu tìm hiểu một số đặc điểm sinh học, sinh thái của các loài họ ba ba Trionychidae ở Việt Nam".
Trong luận án, anh đã căn cứ vào mẫu xương mai và sọ của loài rùa ký hiệu HN01 lưu giữ tại Bảo tàng Hà Nội, thu tại Hồ Gươm vào năm 1968; mẫu xương mai ký hiệu T91 lưu giữ tại Bảo tàng động vật (Đại học khoa học tự nhiên, Đại học quốc gia Hà Nội thu tại sông Mã, Thanh Hóa); Mẫu sọ ký hiệu NQT85, lưu giữ tại Viện sinh thái thu tại xã Cẩm Lĩnh, Ba Vì, vào tháng 6-2001, và thấy tất cả những con rùa "chủ nhân của các mẫu này" đều thuộc một loài có tên là giải Thượng Hải. Loài này cũng được tìm thấy ở Nam Trung Quốc. Các mẫu của loài này hiện vẫn được lưu giữ tại Bảo tàng tự nhiên Thượng Hải và vườn thú Thượng Hải.
Phạm Ngọc Dương